दादुरा (Measles)

१. दादुरा रोग के हो ?

दादुरा(Measles) बिषाणु (Virus) बाट हुने अतिसंक्रामक रोग हो । सन् २००१ मा संसारभरी अनुमान गरेअनुसार करिव ३ करोड बालबालिकाहरूमा दादुरा रोग देखापरेको थियो । ती मध्ये ७४५,००० बालबालिकाहरूको यस रोगका कारण मृत्यु भएको थियो । खोपबाट बचाउन सकिने रोगहरू मध्ये दादुरा रोगले बालबालिकाहरूको बढी मृत्यु गराउँछ । दादुरा अतिसंक्रामक रोग भएकोले यस रोगले महामारी गराउन सक्दछ; खास गरेर यस रोगले कुपोषित बच्चाहरूको बढी मृत्यु गराउँछ ।

२. दादुरा कसरी सर्दछ ?

• दादुरा रोग रोगीको नाक तथा घाँटी बाट निस्किने तरल पदार्थको सम्पर्कमा आँउदा, हाच्छ्यूँ गर्दा, र खोक्दा यसका विषाणु हावामा फैलिन्छन् र यो रोग सर्ने गर्दछ । ड्ड दादुरा रोगको लक्षण देखिनु भन्दा अगाडि तथा लक्षण देखिइसकेपछि पनि धेरै दिनसम्म यो रोगको रोगीले दादुराका विषाणु सार्दछ ।
• यो रोग बालबालिकाहरू समूहमा जम्मा हुने या भिड हुने स्थानहरूमा सजिलैसँग एकअर्कामा सर्न सक्दछ, जस्तै: विद्यालय, अस्पताल आदि । 

३. दादुरा रोगका चिन्ह र लक्षणहरू के के हुन् ?

दादुरा रोगको पहिलो लक्ष्यण उच्च ज्वरो आउनु हो । रोगीसँग सम्पर्क भएको १०–१२ दिन पछि ज्वरो आउँछ । यो समयमा रोगीको नाकबाट पानी बग्ने, खोकी लाग्ने, आखाँ रातो हुने वा आँशु बग्ने र रोगीको गालाको भित्रीभागमा मसिना सेतो दाग (Koplick spot) देखापर्दछन् । केही दिनपछि मुख तथा माथिल्लो गर्दनको भागमा केही उठेका विमिरा (Rash) देखापर्दछन् । यी विमिरा करिव ३ दिनभित्र छाती, पेट, हात तथा खुट्टामा फैलिन्छन् । यी विमिरा ५, ६ दिन सम्म रहिरहन्छन् र त्यसपछि क्रमशः हराएर जान्छन् । सामान्यतया यो रोगको जिवाणु शरीरमा प्रवेश गरीसकेपछि यसको लक्षण देखिन १४ दिन (घटीमा ७ दिन र बढीमा १८ दिनसम्म) लाग्दछ । 

४. दादुरा रोगका जटीलताहरू के के हुन् ?

खोप नपाएका ५ वर्षमुनिका बालबालिकाहरू, विशेषगरी १ वर्षमुनिका शिशुहरू दादुराको जटिलताको जोखिममा पर्नुका साथै मृत्यु समेत हुनसक्छ् । दादुराबाट संक्रमित शिशुहरूमा कडाखालको झाडा लागेर जल वियोजन हुन जान्छ । बालबालिकाहरूमा कान पाक्ने (Otitis Media) तथा कडा खालको श्वास प्रश्वासको संक्रमण (निमोनिया) हुन जान्छ ।

दादुरा रोग लागेर मृत्यु हुने कारण धेरै जसो निमोनिया हो । दादुराको विषाणुले प्रतिरोधात्मक क्षमतालाई कमजोर पारिदिने भएकोले यस्तो भएको हो । निमोनिया दादुराको विषाणुले वा अन्य जिवाणुको संक्रमणबाट हुने गर्दछ । दादुराको कारणबाट कहिले काँहि मस्तिष्कमा कडा खालको सुजन (inflammation) भई मस्तिष्क ज्वरो (encephalitis) पनि आउन सक्दछ । 

 कडाखालको दादुरा रोग विशेषगरी कुपोषित, चाहिने मात्रामा भिटामिन ए नपाएका, HIV/ AIDS र अन्य रोगका कारणबाट प्रतिरोधात्मक क्षमता कमजोर भएका र धेरै जना परिवार संख्या भएका ठाउँमा हुर्केका बालबालिकालाई लाग्दछ । अफ्रिका महादेश तथा बर्षैभरि दादुरा देखिने विश्वका अन्य मुलुकमा अन्धोपनको मुख्य कारण नै दादुरा रोग हो । एकपटक दादुरा रोग लागिसकेपछि निको भएका बालबालिकाहरूलाई जीवनभर दादुरा रोग विरुद्धको प्रतिरोधात्मक क्षमता विकास हुन्छ । 

५. दादुरा रोगको उपचार के हो ?

दादुरा रोग लागेका बालबालिकाहरूलाई पोषिलो खाना र झोलिलो खाने कुरा जरुरी हुन्छ । कान पाक्ने र कडा श्वास–प्रश्वास रोगको उपचारको लागि मात्र प्रतिजैविक (antibiotics) औषधी दिनुपर्दछ । बिरामीलाई खान र झोलिलो पदार्थ पिउन प्रोत्साहित गर्नुपर्दछ । 

 विकासोन्मुख मुलुकहरूमा दादुरा रोगको निदान भइसकेका बालबालिकाहरूलाई २४ घण्टाको फरकमा २ मात्रा पूरक भिटामिन ए क्याप्सुल खुवाउनुपर्दछ । पूरक भिटामिन ए ले  दादुरा रोगबाट मृत्यु हुने संख्यालाई ५० प्रतिशतले घटाउनुका साथै आँखा विग्रन र अन्धोपन हुनबाट बचाउँछ ।

 भिटामिन ए को कमी हुँदा प्रदान गरिने भिटामिन ए को उपचार मात्रा तालीका

उमेर	रोगी फेलापर्ने बित्तिकै दिने मात्रा	दोश्रो दिन दिने मात्रा	फलो–अपमा दिने मात्रा
६ महिना भन्दा कमको शिशु	५०,००० आइ.यू	५०,००० आइ.यू	यदि २–४  हप्तापछि सुख्खा आँखा भएको  लक्षण देखापरेमा तेस्रो मात्रा दिने ।
६ महिना देखि ११ महिना सम्मको शिशुलाई दिने मात्रा	१००,००० आइ.यू	१००,००० आइ.यू
१२ महिना भन्दा माथिका बालबालिकाहरूलाई दिने मात्रा	२००,००० आइ.यू	२००,००० आइ.यू

६. दादुरा रोगको रोकथाम कसरी गर्न सकिन्छ ?

 दादुरा रोग विरुद्ध लगाइने खोपले दादुरा रोगबाट बचाउन सकिन्छ । दादुरा रोग अतिसंक्रमित रोग भएकोले यस रोगको प्रतिरोधात्मक क्षमता कम भएका बालबलिका रोगीको सम्पर्कमा आएमा दादुरा रोगबाट संक्रमित हुन्छन् । अस्पतालमा दादुरा रोग सर्ने खतरालाई न्यूनीकरण गर्न अस्पतालमा भर्ना भएका तथा दादुरा विरुद्ध खोप नलिएका लक्षित समुहका बालबालिकाहरूलाई दादुरा रोग विरुद्ध खोप दिनुपर्दछ । त्यस्ता बालबालिकाहरूका बाबु–आमालाई आफ्ना बाल बालिकाहरूले खोप पाएको थाहा नभएमा पनि दादुरा विरुद्ध खोप दिनुपर्दछ । 

 
७. बिश्वव्यापी रूपमा दादुरा रोग नियन्त्रणका प्रयासहरू

May 2003 मा विश्व स्वास्थ्य महासंघको ५६ औं महासभाले सन् २००५ सम्ममा सन् १९९९ को तुलनामा दादुराबाट हुने मृत्यु दर ५०५ प्रतिशतले घटाउने निर्णय सर्वसम्मतिबाट पारित गर्यो । दादुरा रोगबाट हुने मृत्यु दर २००३ को तुलनामा सन् २००९ सम्ममा ९० प्रतिशतले घटाउने लक्ष्य लिइएको छ । दादुरा रोगबाट हुने मृत्यु घटाउन घोषणा गरिएका रणनीतिहरू निम्न प्रकारका छन् :

• ९ महिनाको उमेर पुग्नासाथ जतिसक्दो चाँडो प्रत्येक बच्चालाई नियमित खोप सेवा मार्फत एक मात्रा दादुरा विरुद्धको खोप प्रदान गर्नु नै दादुरा रोगबाट हुने मृत्युलाई घटाउने दिगो रणनीति हो । 
• प्रत्येक बालबालिकाले थप दादुरा खोप दोश्रो अवसरको रूपमा प्राप्त गर्नुपर्दछ । यसले जुन बच्चा/बालबालिकाहरूले आफुले लिनुपर्ने दादुरा खोप लिएनन्, तथा ति बच्चा/बाल–बालिकाहरू जसले खोप लिएर पनि प्रतिरोधात्मक क्षमता विकसित गर्न सकेनन्, तिनमा पनि प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउँछ । यस किसिमका दोश्रो अवसरका खोपहरू नियमित खोपसेवा मार्फत वा समय समयमा अभियान मार्फत प्राप्त गर्न सक्छन् ।
• दादुरा रोगको निगरानी इपिडेमियोलोजीकल तथा प्रयोगशालाबाट प्राप्त एकीकृत तथ्याङ्क अनुसार सुदृढीकरण गर्न सकिन्छ ।
• दादुरा खोपको उपचार व्यवस्थापनलाई सुधार गर्नुपर्दछ ।

मूख्य बुँदाहरू:

• दादुरा विषाणुद्वारा सर्ने अतिसंक्रामक रोग हो; यसले खोपबाट बचाउन सकिने अन्य रोगहरू भन्दा वढी संख्यामा बालबालिकाको मृत्यु गराउँछ ।
• यो रोग एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा हाच्छ्यूँ गर्दा, खोक्दा र विरामीको  नजिकको सम्पर्कमा आउँदा सर्छ ।
• यो रोगको पहिलो चिन्ह कडा ज्वरो आउनु हो जुन १ देखि ७ दिनसम्म रहिरहन्छ र विषाणु (virus) बाट संक्रमित भई जीउभरि विमिरा देखापर्दछ ।
• दादुरा भएपछि मृत्यु हुने मुख्य कारण निमोनिया हो ।
• भिटामिन ए को पूरक मात्रा लगायत दादुरा रोगको उपयुक्त उपचार व्यवस्थापनबाट दादुरा रोगबाट हुने कडा जटिलताबाट जोगाउन सकिन्छ ।
• दादुरा रोग दादुरा विरुद्धको खोपबाट बचाउन सकिन्छ । नियमित खोप कार्यक्रमको माध्मयबाट कम्तीमा ९० प्रतिशत भन्दा बढी बच्चाहरूले दादुरा खोप पाएको हुनुपर्दछ ।