प्रा.डा.अञ्जनीकुमार शर्मा
वरिष्ठ शल्यचिकित्सक
नेपाल मेडिकल कलेज
विश्वभर जस्तै हाम्रो देश नेपालमा पनि क्यान्सर रोगबाट पीडित हुनेहरुको संख्यामा बृद्धि हुदै गएको छ । यो रोगबाट पीडित व्यक्ति र परिवारको जिज्ञासा हुन्छ-यो रोगले मलाई किन समात्यो ? यो रोगबाट बच्ने के के उपाया छन् ? क्यान्सर पीडित रोगीमा यो जिज्ञासा देखापर्नु वास्तबमा सही पनि हो । बेलायतमा ७० वर्ष उमेर पुगेका व्यक्तिहरुमध्ये ३० प्रतिशतलाई क्यान्सर हुने संभावना बढी देखिएको छ । ३० प्रतिशतमध्ये ३३ प्रतिशत रोगीलाई उचित उपचारपछि केही वर्ष बचाउन सकिन्छ तर बााकी ३३ प्रतिशत रोगीलाई यो रोगबाट बचाउन सकिएको छैन । क्यान्सर रोगीहरुको पाच वर्षभित्रमा मृत्यू हुने प्राय निश्चित हुन्छ । आज पनि बेलायतमा करिब १ लाख ६० हजार ब्यक्ति क्यान्सर रोगका कारण मर्छन् ।
हाम्रो देशमा कति व्यक्तिहरु क्यान्सरबाट पीडित छन् वा मर्छन् ? भन्ने सही तथ्यांकको अभावमा किटान गर्न गाह्रो छ । हामीकहा के, कस्तो क्यान्सरबाट पीडित रोगी कति छन् भन्ने थाहा नहुनाले नै यसको रोगथाममा असजिलो भइरहेको छ । यो तीतो सत्य हो ।
काठमाडौंका मुख्य पाच अस्पतालहरुमा भर्ना भएका रोगीहरुमध्ये क्यान्सरबाट पीडित रोगीहरुकेा संख्या १९८९ मा १७ प्रतिशत रहेको थियो भने सन् १९९४ मा यो प्रतिशत बढेर २३ पुगेको थियो । यसबाट सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ कि नेपालमा पनि क्यान्सरबाट पीडित रोगीहरुको संख्या बर्सेनी बढ्दो छ।
क्यान्सरका प्रकार
१. पाकस्थलीको क्यान्सर २. पाठेघरको क्यान्सर
३. फोक्सो -ब्रोंकस) ४. थाइराइडको क्यान्सर
५. छालाको क्यान्सर ६. लिम्फोमा क्यान्सर
७. ल्युकिमिया क्यान्सर ८. स्तनको क्यान्सर
९. प्रोस्टेटको क्यान्सर १०. मुखको क्यान्सर
क्यान्सर हुने मूल कारण यही नै हो भनेर किटान गर्न नसकिएकाले यसबाट जोगिने उपायाहरुका बारेमा लेख्न अलि असजिलो छ ।
क्यान्सर गराउने कारक तत्व
ख कतिपय रोगहरुमा वंशानुगत रुपमै क्यान्सरको जीन बाबुआमाबाट छोराछोरीमा जाने गर्दछ । जीनमा देखिने खराबीके कारणले गर्दा यो रोग आमाबाबुबाट छोराछोरीमा जान्छ । उदाहरणार्थ कोलन र रेक्टमको क्यान्सर, स्तनको क्यान्सर, जेरोडर्मा पिगमेन्टोसा, रेटिनो ब्लास्टोमा जस्ता क्यान्सरहरु वंशाणुगत रुपमा देखापर्नेमा गनिन्छन्। यस सहस्राव्दीभित्रै वंशानुगत रुपमा देखिने क्यान्सरका रोगीको संख्या वंशानुगत जेनेटिक इन्जियनियरिङ पद्धतिद्धारा -वंशाणुगत जीन हटाउने प्रक्रिया) छोराछोरीमा जान नदिनसक्ने संभावना देखिएको छ । त्यसैले क्यान्सरबाट जीन भएका बाबुआमाले पनि छोराछारी नपाउने प्रतिज्ञा गरेर भावी सन्ततीलाई वंशानुगत क्यान्सरबाट जोगाउन सक्छन् ।
ख एकपटक चोट लागी बारम्बार घाउ भइरहेमा पनि क्यान्सर हुने संभावना हुन्छ । यस्ता क्यान्सरहरुमा पाठेघर, मुख र गिजाका क्यान्सर पर्दछन् । त्यस्तै अल्ट्रा भ्वायलेट लाइट तथा रेडियमको विकिरणका कारण छाला, रगत र गााडको क्यान्सर हुनसक्दछ ।
ख धुम्रपान वा सुर्तिसेवन गर्नेलाई फोक्सो, मुख र गिजाको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी मात्रामा हुने गर्दछ । त्यस्तै आफ्लोटोक्सिन को प्रभावले लिभर वा पाकस्थलीको क्यान्सर हुनसक्छ । त्यस्तै गरी नुन धेरै खाने वा टिनको डिब्बामा राखिएका नुनयुक्त मासु-माछा खाने, सेकेको वा पोलेको मासु खाने व्यक्तिलाई पनि पाकस्थलीको क्यान्सर हुनसक्ने वढी संभावना रहन्छ । त्इस्तै रक्सी सेवना गर्नेलाई सिरोसि वा लिभरको क्यान्सर हुन सक्दछ ।
ख एब्स्टीन बार भाइरसद्धारा नेजोपेरीन्जीयल क्यान्सर ह्युम्यान पैपिलोमा भाइरसद्धारा पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुनसक्छ । धेरै पुरुषसाग सम्भोग गर्ने महिलालाई हृयूमन प्यापिलोमा भाइरस संक्रमण भएमा पाठेघरको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यस्तै पाकस्थलीको क्यान्सर भएको व्यक्तिमा हेलिकोव्याक्टर पाइरोलीको संक्रमण भएको पाइन्छ भने हेपाटाइटिस बी भएका रोगीहरुलाई कलेजोको क्यान्सर हुने सम्भावना अत्यधिक मात्रामा पाइन्छ । क्यान्सर हुदैमा मुत्यु हुन्छ भन्ने अवधारणालाई हामीले आफ्नो मनबाट हटाउनै पर्छ । त्यसलाई तिलाञ्जली दिनु जरुरी छ । सुरुमा नै पत्ता लागेर उचित उपचार गरेको खण्डमा क्यान्सरबाट मुक्ति पाइन्छ । क्यान्सर सरुवा रोग होइन । प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो दैनिक क्रियाकलापमा शारीरिक व्यायाम गरे, खानपानमा ध्यान राखे, पथपरहेज गरे र थोरै मात्रै पनि आफ्नो स्वास्थ्यप्रति चेतनशील भइदिए क्यान्सरजस्तो रोगबाट अवश्य मुक्ति पाउन सकिन्छ ।
क्यान्सरका लक्षण
साधारण उपचारबाट निको नहुने घाउ खटिराहरु । नदुख्ने गिर्खाहरु देखिनु । गिर्खाहरु बढ्दै जानु, । गिर्खाहरु विशेषतः महिलाहरुको स्तनमा देखापर्दछ। शरीरका विभिन्न भागबाट रक्तश्राव, पिपश्राव हुनु । बराबर अपच र निल्नलाई अफ्ट्यारो हुनु । कव्जियत हुनु र पिसाब फेर्नमा कठिनाइ हुनु । वजन घट्दै जानु । कोठीको आकार परिवर्तन हुनु ।
क्यान्सर हुने मुख्य भाग
ख मुख र गलाको क्यान्सर ख पाठेघरको क्यान्सर
ख स्तनको क्यान्सर ख फोक्सोको क्यान्सर
ख लिंगको क्यान्सर ख छाला कोठीको क्यान्सर
क्यान्सरबाट छुटकारा पाउने उपाय
हरेक व्यक्तिले प्रत्येक दिन आधाघण्टा शारीरिक व्यायाम गर्नाले मांसपेशीलाई मजबुत तुल्याई पाचन क्रियामा ठूलो मद्दत पुग्ने गर्छ । यस्तो व्यायामले शरीरका विभिन्न भागमा रक्तसञ्चार गराउाछ । फलः शरीर फूर्तिलो हुने गर्दछ ।
हामी जीवनयापनका लागि विभिन्न किसिमका र स्वादका खानेकुरा खाने गर्दछौं। तर दैनिक भोजनमा पनि हामीले विचार पुर्यायौं भने रोगहरुबाट टाढा रहन सक्छौं । खानामा हरियो तरकारी, सागसब्जी -हाई फाइबर डाइट) खाने गरेमा हामी कोलन र रेक्टमको क्यान्सरबाट जोगिन सक्छौं । बोसो बढी भएको खानेकुरा र बट्टामा बन्द गरिएका खानेकुराले स्वास्थ्यमा नराम्रो असर पारिरहेकेा हुनसक्छ। बोसो धेरै खाएमा पित्तसाग मिली ठूलो आन्द्राको क्यान्सर गराउनसक्छ । त्यस्तै टिनको डिब्बामा प्याक गरिएका माछा-मासुमा नुनको मात्रा बढी हुने भएकाले निट्रोसोमाइन बन्ने गर्दछ । जसले पाकस्थलीको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यसैले यस्ता खानाको सेवनमा ध्यान पुर्याउनु नितान्त जरुरी छ । रक्सी वा वियरको अत्यधिक सेवनले लिभरको सिरोसिस हुनजाने र पछि हेपाटोमा वा कलेजोको क्यान्सर हुनसक्छ । त्यसैले यस्ता पेय पदार्थको सेवनमा पनि हामीले सचेतता अपनाउनु जरुरी छ ।
हामीले साधारण खाजाका रुपमा प्रयोग गर्ने बदाम मुमफली, मकै, बासी वा ढुसी परेका खाना खाएमा र अन्य तेलहन वस्तुमा अफ्लाटोक्सिन हुने भएकाले यसले कलेजो र पाकस्थलीको क्यान्सर गराउने गर्दछ । त्यसैले यस्ता खाद्य सामग्रीलगायत सेकेको पोलेको मासुको सेवन गर्दा होस् पुर्याउनु पर्ने हुन्छ । अलिकति हेलचेक्र्याइंले भयावह रोगलाई ननिम्त्याओस् । त्यसैले हामीले दैनिक खानामा पहेंला फलफूलहरु, दाल, हरियो मटर, खाग, हरिया तरकारीहरु, बोक्रोसमेतको आलु, गहुा, चना, मकै इत्यादिको सेवन गर्न सक्यौं भने हमी र हाम्रो परिवारका लागि राम्रो हुन्छ ।
यसका साथै चोकरसहितको गहुाको पिठो, मकै, फापरका रोटीहरु, हाई फाइबर भएका सागपात -रायो, चम्सुर, पालुङ्गो बेथे, तोरी आदि) बारम्बार खाने गर्नुपर्दछ। यसको सेवनले कब्जियत हुन दिादैन र यसले स्वस्थ राख्नमा दूरगामी भूमिका खेलेको हुन्छ । माछा, रेडमिट, कुखुराको मासु पनि उमालेर खाादा बेस हुन्छ । अचेल बजारमा सूर्यमुखी, मकै र भटमासक तेल पाइने गरेका छन्, यी तेलमा पकाइएका अथवा तारेका खानेकुरा खाादा राम्रो हुन्छ । तर बोसो, घिउ, मार्जरिन फूलकेा तेल नखानु नै स्वास्थ्यका लागि हितकर हुन्छ ।
हामीकहाा, विशेषगरी सहरी क्षेत्रमा, फास्टफुडको चलन सुरु भइसकेकेा छ । सेकुवा, धेरै नुन हाली लामो समयसम्म रहने गरी टिनमा बन्द गरी राखिएका माछा-मासुको चलन बढ्दो छ । एक जना क्यानेडियन वैज्ञानिकले गरेको अनुसन्धानअनुसार, २०० खिल्ली चुरोटको असर उस्तै उस्तै हुन्छ क्यान्सर गराउनका लागि । त्यसैले हामीले सेकुवा र रक्सीको सेवन सक्दो कम गर्नु नै राम्रो हुन्छ । उमेर ढलेका व्यक्तिहरुको इम्युन शक्तिमा ह्रास आउने भएकाले त्यस्ता व्यक्तिहरुले स्वस्थ जीवनयापन गर्न भिटामिन ए, बी, सी तथा ई का साथै बिटा, केरोटिन, जिंक र सेलोनियम आदिको प्रयोग गरेमा शरीरको इम्युन शक्ति बढ्ने गर्छ । सुन्तला, काउली, ब्रोकाउली, केरा, सागपात, गाजरको सेवन गरिहेमा क्यान्सरबाट जोगिन सकिन्छ ।
क्यान्सर लाग्ने एकदमै कडा कारक तत्वका रुपमा सुर्तिजन्य वस्तुहरुको प्रयोगलाई लिइन्छ । यस्ता सुर्तीजन्य वस्तुहरुको प्रयोगले मुख, नाक, गला, इसोफेगस, फोक्सो, पाकस्थली, मुत्रथैली, पाठेघर र स्तनको क्यान्सर गर्नमा सहयोग गर्दछ भन्ने सिद्ध भइसकेको छ । अर्थात सुर्तीजन्य लागू पदार्थको प्रयोग गर्नेहरुमा क्यान्सर बढी देखिने गरेको छ । त्यसैले यी लागू पदार्थको प्रयोग अथवा सेवन नगरेमा क्यान्सर जस्तो भयावह रोगबाट बच्न सकिन्छ । हाम्रो देशमा ६५ देखि ७५ प्रतिशत मानिसहरु सूर्तीजन्य वस्तुहरुको प्रयोग गर्ने गर्दछन् । त्यसैले पनि हाम्रो मुलुकमा ब्रांेकस र फोक्सोको क्यान्सर हुनेको संख्या बढी पाइएको छ । तराई क्षेत्रमा सूर्ती वा जर्दाको प्रयोग कुन रुपमा हुन्छ त्यसबारेमा भनिरहनु नपर्ला । त्यसैले पनि त्यस क्षेत्रमा मुख र गिजाको क्यान्सरका रोगी बढी देखिएका छन् । सुरुमा सेतो दाग हुन्छ । तर जब त्यसप्रति वास्ता गरिदैन तब त्यसले क्यान्सरको रुप लिन्छ । त्यसकारण सूर्तीजन्य वस्तु त्याग्नुस्, क्यान्सरबाट बााच्नुस्, भन्ने नारालाई हामीले आत्मसात् गर्दै व्यवहारमा नै लागू गर्नुपर्ने अहिलेको आवश्यकता भएको छ ।
क्यान्सरजस्तो भयावह रोगबाट बच्न हामीले स्वास्थ्यप्रति चेनशील भई आफ्नो स्वास्थ्य परीक्षण बारम्बार गराइ रहनुपर्दछ । हाम्रो स्वास्थ्य स्थितिलाई ध्यानमा राखेर अलिकति मात्र पनि दूरदर्शी कदम चाल्न सकेको खण्डमा हामी क्यान्सरलाई पाखा लगाउन सक्छौं । सानै उमेरमा बच्चा पाएमा वा धेरै बच्चा पाएका महिलालाई पाठेघरको क्यान्सरको सम्भावना बढी हुन्छ । त्यस्तै धेरै पुरुषसाग यौन सम्बन्ध राख्ने महिलालाई पाठेघरको क्यान्सर भएको पाइन्छ । त्यसैले यसप्रति सचेत भई धेरै बच्चा नपाउने, कलिलो उमेरमा बच्चा नजन्माउने सोच लिएको खण्डमा यो रोगबाट हामी बच्न सक्छौं । यौन सम्पर्क राख्ने महिलाले सहवासपछि आफ्नो यौन अंगको सरसफाई गर्नु नितान्त जरुर छ । सरसफाइ नगरे इन्फेक्सन भई घाउ हुने सम्भावना बढी रहन्छ र यस्तो घाउ धेरै दिनसम्म रहे यसैले क्यान्सरको रुप धारण गर्न सक्छ ।
त्यसैगरी ३०-३५ वर्ष पुगेकी महिलाले पाठेघरबाट निस्कने पानीको बरोबर जााच गराउनु भविष्यमा देखिने सम्भाव्य खतराबाट जोगिने सर्वोत्तम उपाय हो । प्याप स्मेयर गराउने सुविधा सबै अस्पतालहरुमा भएकाले विकसित मुलुकहरुमा पाठेघरको क्यान्सरका रोगीहरुकेा संख्या एकदमै कम छ । यदि उक्त सुविधा हाम्रा सबै अस्पतालहरुमा पनि भए पाठेघरको क्यान्सरबाट हामीकहाा पनि न्यून गर्न सकिन्छ । ३५ वर्ष पुगेकी महिलाको पाठेघरबाट रक्तश्राव भएमा त्यस्ता रोगीले बराबर जााच गराइरहनुपर्दछ । भोलि जचााउला, पर्सी जचााउला भनेर यसप्रति हेलचेक्र्याइ कदापी गर्नुहुादैन । शरीरमा घाउ खटिरा जसको पनि हुनसक्छ । यस्ता घाउ खटिराको समयमै उपचार गराइहाल्नुपर्छ । उपचार गर्दागर्दै पनि निको नभएमा, उपचार गर्न ढिलो गरेमा खटिरा, घाउ क्यान्सर बन्न सक्छन् । त्यसैले सानातिना खटिरा घाउ भए पनि सानो नसम्झौं । समयमै जााच गराऔं ।
गुदद्धारबाट रक्तश्राव भएमा र कव्जियत भएमा पनि डाक्टरी सल्लाह लिइहाल्नुपर्छ। किनकि यस्तै लक्ष्यणले पनि क्यान्सर रोग हुने संकेत गर्दछ । अनायास शरीरका कुनै भागबाट रक्तश्राव र पीपश्राव भएमा यसतर्फ सचेत भएर जााच गराइहाल्नुपर्दछ।।
खोक्दा कफमा रगत देखापरेमा, रगत बान्ता गरेमा, दिसामा पचेको कालो रगत देखिएमा, पिसाबमा रगत देखिएमा, पुरुषको लिंगमा घाउ देखिएमा र घाउ बढ्दै गएमा त्यस्ता खराबीहरुले विभिन्न किसिमका क्यान्सर हुने सम्भावना अत्यधिक हुनेगर्दछ । त्यसैले क्यान्सर हुन नदिन समयमै सचेत हुनु जरुरी छ। उमेर पुगेका व्यक्तिहरुलाई खान मन नलागेमा, बारम्बार अपच भइरहेमा, आाखा पहेंलो भएमा र नदुख्ने गिर्खा देखापरेमा चिकित्सकसाग उचि तउपचारका लागि सल्लाह लिइहाल्नुपर्दछ । नभए यस्तोमा पैंक्रियाजको क्यान्सर हुने सम्भावना हुन्छ ।
त्यस्तै शरीरको वजन अनायास तर निरन्तर घट्दै गएमा, शरीरको सुन्दरताको प्रतिक कालो कोठी एकाएक बढेमा, फिजिादै गएमा वा घाउ भएमा डाक्टरी सल्लाह लिनु अति आवश्यक हुन्छ ।
रोकथाम
सागपात, फलफूल, दुध, दही खाने । तारेको पालेको वा बासी खानेकुरा नखाने । दैनिक व्यायाम गर्ने । सूर्तिजन्य वस्तु, रक्सी, जााडको सेवन नगर्ने । स्वच्छ वातावरणमा बस्ने । आफ्नो स्वास्थ्यप्रति चेनशील भई समय-समयमा स्वास्थ्य परीक्षण गराउने ।
वरिष्ठ शल्यचिकित्सक
नेपाल मेडिकल कलेज
विश्वभर जस्तै हाम्रो देश नेपालमा पनि क्यान्सर रोगबाट पीडित हुनेहरुको संख्यामा बृद्धि हुदै गएको छ । यो रोगबाट पीडित व्यक्ति र परिवारको जिज्ञासा हुन्छ-यो रोगले मलाई किन समात्यो ? यो रोगबाट बच्ने के के उपाया छन् ? क्यान्सर पीडित रोगीमा यो जिज्ञासा देखापर्नु वास्तबमा सही पनि हो । बेलायतमा ७० वर्ष उमेर पुगेका व्यक्तिहरुमध्ये ३० प्रतिशतलाई क्यान्सर हुने संभावना बढी देखिएको छ । ३० प्रतिशतमध्ये ३३ प्रतिशत रोगीलाई उचित उपचारपछि केही वर्ष बचाउन सकिन्छ तर बााकी ३३ प्रतिशत रोगीलाई यो रोगबाट बचाउन सकिएको छैन । क्यान्सर रोगीहरुको पाच वर्षभित्रमा मृत्यू हुने प्राय निश्चित हुन्छ । आज पनि बेलायतमा करिब १ लाख ६० हजार ब्यक्ति क्यान्सर रोगका कारण मर्छन् ।
हाम्रो देशमा कति व्यक्तिहरु क्यान्सरबाट पीडित छन् वा मर्छन् ? भन्ने सही तथ्यांकको अभावमा किटान गर्न गाह्रो छ । हामीकहा के, कस्तो क्यान्सरबाट पीडित रोगी कति छन् भन्ने थाहा नहुनाले नै यसको रोगथाममा असजिलो भइरहेको छ । यो तीतो सत्य हो ।
काठमाडौंका मुख्य पाच अस्पतालहरुमा भर्ना भएका रोगीहरुमध्ये क्यान्सरबाट पीडित रोगीहरुकेा संख्या १९८९ मा १७ प्रतिशत रहेको थियो भने सन् १९९४ मा यो प्रतिशत बढेर २३ पुगेको थियो । यसबाट सहजै अनुमान लगाउन सकिन्छ कि नेपालमा पनि क्यान्सरबाट पीडित रोगीहरुको संख्या बर्सेनी बढ्दो छ।
क्यान्सरका प्रकार
१. पाकस्थलीको क्यान्सर २. पाठेघरको क्यान्सर
३. फोक्सो -ब्रोंकस) ४. थाइराइडको क्यान्सर
५. छालाको क्यान्सर ६. लिम्फोमा क्यान्सर
७. ल्युकिमिया क्यान्सर ८. स्तनको क्यान्सर
९. प्रोस्टेटको क्यान्सर १०. मुखको क्यान्सर
क्यान्सर हुने मूल कारण यही नै हो भनेर किटान गर्न नसकिएकाले यसबाट जोगिने उपायाहरुका बारेमा लेख्न अलि असजिलो छ ।
क्यान्सर गराउने कारक तत्व
ख कतिपय रोगहरुमा वंशानुगत रुपमै क्यान्सरको जीन बाबुआमाबाट छोराछोरीमा जाने गर्दछ । जीनमा देखिने खराबीके कारणले गर्दा यो रोग आमाबाबुबाट छोराछोरीमा जान्छ । उदाहरणार्थ कोलन र रेक्टमको क्यान्सर, स्तनको क्यान्सर, जेरोडर्मा पिगमेन्टोसा, रेटिनो ब्लास्टोमा जस्ता क्यान्सरहरु वंशाणुगत रुपमा देखापर्नेमा गनिन्छन्। यस सहस्राव्दीभित्रै वंशानुगत रुपमा देखिने क्यान्सरका रोगीको संख्या वंशानुगत जेनेटिक इन्जियनियरिङ पद्धतिद्धारा -वंशाणुगत जीन हटाउने प्रक्रिया) छोराछोरीमा जान नदिनसक्ने संभावना देखिएको छ । त्यसैले क्यान्सरबाट जीन भएका बाबुआमाले पनि छोराछारी नपाउने प्रतिज्ञा गरेर भावी सन्ततीलाई वंशानुगत क्यान्सरबाट जोगाउन सक्छन् ।
ख एकपटक चोट लागी बारम्बार घाउ भइरहेमा पनि क्यान्सर हुने संभावना हुन्छ । यस्ता क्यान्सरहरुमा पाठेघर, मुख र गिजाका क्यान्सर पर्दछन् । त्यस्तै अल्ट्रा भ्वायलेट लाइट तथा रेडियमको विकिरणका कारण छाला, रगत र गााडको क्यान्सर हुनसक्दछ ।
ख धुम्रपान वा सुर्तिसेवन गर्नेलाई फोक्सो, मुख र गिजाको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी मात्रामा हुने गर्दछ । त्यस्तै आफ्लोटोक्सिन को प्रभावले लिभर वा पाकस्थलीको क्यान्सर हुनसक्छ । त्यस्तै गरी नुन धेरै खाने वा टिनको डिब्बामा राखिएका नुनयुक्त मासु-माछा खाने, सेकेको वा पोलेको मासु खाने व्यक्तिलाई पनि पाकस्थलीको क्यान्सर हुनसक्ने वढी संभावना रहन्छ । त्इस्तै रक्सी सेवना गर्नेलाई सिरोसि वा लिभरको क्यान्सर हुन सक्दछ ।
ख एब्स्टीन बार भाइरसद्धारा नेजोपेरीन्जीयल क्यान्सर ह्युम्यान पैपिलोमा भाइरसद्धारा पाठेघरको मुखको क्यान्सर हुनसक्छ । धेरै पुरुषसाग सम्भोग गर्ने महिलालाई हृयूमन प्यापिलोमा भाइरस संक्रमण भएमा पाठेघरको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यस्तै पाकस्थलीको क्यान्सर भएको व्यक्तिमा हेलिकोव्याक्टर पाइरोलीको संक्रमण भएको पाइन्छ भने हेपाटाइटिस बी भएका रोगीहरुलाई कलेजोको क्यान्सर हुने सम्भावना अत्यधिक मात्रामा पाइन्छ । क्यान्सर हुदैमा मुत्यु हुन्छ भन्ने अवधारणालाई हामीले आफ्नो मनबाट हटाउनै पर्छ । त्यसलाई तिलाञ्जली दिनु जरुरी छ । सुरुमा नै पत्ता लागेर उचित उपचार गरेको खण्डमा क्यान्सरबाट मुक्ति पाइन्छ । क्यान्सर सरुवा रोग होइन । प्रत्येक व्यक्तिले आफ्नो दैनिक क्रियाकलापमा शारीरिक व्यायाम गरे, खानपानमा ध्यान राखे, पथपरहेज गरे र थोरै मात्रै पनि आफ्नो स्वास्थ्यप्रति चेतनशील भइदिए क्यान्सरजस्तो रोगबाट अवश्य मुक्ति पाउन सकिन्छ ।
क्यान्सरका लक्षण
साधारण उपचारबाट निको नहुने घाउ खटिराहरु । नदुख्ने गिर्खाहरु देखिनु । गिर्खाहरु बढ्दै जानु, । गिर्खाहरु विशेषतः महिलाहरुको स्तनमा देखापर्दछ। शरीरका विभिन्न भागबाट रक्तश्राव, पिपश्राव हुनु । बराबर अपच र निल्नलाई अफ्ट्यारो हुनु । कव्जियत हुनु र पिसाब फेर्नमा कठिनाइ हुनु । वजन घट्दै जानु । कोठीको आकार परिवर्तन हुनु ।
क्यान्सर हुने मुख्य भाग
ख मुख र गलाको क्यान्सर ख पाठेघरको क्यान्सर
ख स्तनको क्यान्सर ख फोक्सोको क्यान्सर
ख लिंगको क्यान्सर ख छाला कोठीको क्यान्सर
क्यान्सरबाट छुटकारा पाउने उपाय
हरेक व्यक्तिले प्रत्येक दिन आधाघण्टा शारीरिक व्यायाम गर्नाले मांसपेशीलाई मजबुत तुल्याई पाचन क्रियामा ठूलो मद्दत पुग्ने गर्छ । यस्तो व्यायामले शरीरका विभिन्न भागमा रक्तसञ्चार गराउाछ । फलः शरीर फूर्तिलो हुने गर्दछ ।
हामी जीवनयापनका लागि विभिन्न किसिमका र स्वादका खानेकुरा खाने गर्दछौं। तर दैनिक भोजनमा पनि हामीले विचार पुर्यायौं भने रोगहरुबाट टाढा रहन सक्छौं । खानामा हरियो तरकारी, सागसब्जी -हाई फाइबर डाइट) खाने गरेमा हामी कोलन र रेक्टमको क्यान्सरबाट जोगिन सक्छौं । बोसो बढी भएको खानेकुरा र बट्टामा बन्द गरिएका खानेकुराले स्वास्थ्यमा नराम्रो असर पारिरहेकेा हुनसक्छ। बोसो धेरै खाएमा पित्तसाग मिली ठूलो आन्द्राको क्यान्सर गराउनसक्छ । त्यस्तै टिनको डिब्बामा प्याक गरिएका माछा-मासुमा नुनको मात्रा बढी हुने भएकाले निट्रोसोमाइन बन्ने गर्दछ । जसले पाकस्थलीको क्यान्सर हुने सम्भावना बढी हुन्छ । त्यसैले यस्ता खानाको सेवनमा ध्यान पुर्याउनु नितान्त जरुरी छ । रक्सी वा वियरको अत्यधिक सेवनले लिभरको सिरोसिस हुनजाने र पछि हेपाटोमा वा कलेजोको क्यान्सर हुनसक्छ । त्यसैले यस्ता पेय पदार्थको सेवनमा पनि हामीले सचेतता अपनाउनु जरुरी छ ।
हामीले साधारण खाजाका रुपमा प्रयोग गर्ने बदाम मुमफली, मकै, बासी वा ढुसी परेका खाना खाएमा र अन्य तेलहन वस्तुमा अफ्लाटोक्सिन हुने भएकाले यसले कलेजो र पाकस्थलीको क्यान्सर गराउने गर्दछ । त्यसैले यस्ता खाद्य सामग्रीलगायत सेकेको पोलेको मासुको सेवन गर्दा होस् पुर्याउनु पर्ने हुन्छ । अलिकति हेलचेक्र्याइंले भयावह रोगलाई ननिम्त्याओस् । त्यसैले हामीले दैनिक खानामा पहेंला फलफूलहरु, दाल, हरियो मटर, खाग, हरिया तरकारीहरु, बोक्रोसमेतको आलु, गहुा, चना, मकै इत्यादिको सेवन गर्न सक्यौं भने हमी र हाम्रो परिवारका लागि राम्रो हुन्छ ।
यसका साथै चोकरसहितको गहुाको पिठो, मकै, फापरका रोटीहरु, हाई फाइबर भएका सागपात -रायो, चम्सुर, पालुङ्गो बेथे, तोरी आदि) बारम्बार खाने गर्नुपर्दछ। यसको सेवनले कब्जियत हुन दिादैन र यसले स्वस्थ राख्नमा दूरगामी भूमिका खेलेको हुन्छ । माछा, रेडमिट, कुखुराको मासु पनि उमालेर खाादा बेस हुन्छ । अचेल बजारमा सूर्यमुखी, मकै र भटमासक तेल पाइने गरेका छन्, यी तेलमा पकाइएका अथवा तारेका खानेकुरा खाादा राम्रो हुन्छ । तर बोसो, घिउ, मार्जरिन फूलकेा तेल नखानु नै स्वास्थ्यका लागि हितकर हुन्छ ।
हामीकहाा, विशेषगरी सहरी क्षेत्रमा, फास्टफुडको चलन सुरु भइसकेकेा छ । सेकुवा, धेरै नुन हाली लामो समयसम्म रहने गरी टिनमा बन्द गरी राखिएका माछा-मासुको चलन बढ्दो छ । एक जना क्यानेडियन वैज्ञानिकले गरेको अनुसन्धानअनुसार, २०० खिल्ली चुरोटको असर उस्तै उस्तै हुन्छ क्यान्सर गराउनका लागि । त्यसैले हामीले सेकुवा र रक्सीको सेवन सक्दो कम गर्नु नै राम्रो हुन्छ । उमेर ढलेका व्यक्तिहरुको इम्युन शक्तिमा ह्रास आउने भएकाले त्यस्ता व्यक्तिहरुले स्वस्थ जीवनयापन गर्न भिटामिन ए, बी, सी तथा ई का साथै बिटा, केरोटिन, जिंक र सेलोनियम आदिको प्रयोग गरेमा शरीरको इम्युन शक्ति बढ्ने गर्छ । सुन्तला, काउली, ब्रोकाउली, केरा, सागपात, गाजरको सेवन गरिहेमा क्यान्सरबाट जोगिन सकिन्छ ।
क्यान्सर लाग्ने एकदमै कडा कारक तत्वका रुपमा सुर्तिजन्य वस्तुहरुको प्रयोगलाई लिइन्छ । यस्ता सुर्तीजन्य वस्तुहरुको प्रयोगले मुख, नाक, गला, इसोफेगस, फोक्सो, पाकस्थली, मुत्रथैली, पाठेघर र स्तनको क्यान्सर गर्नमा सहयोग गर्दछ भन्ने सिद्ध भइसकेको छ । अर्थात सुर्तीजन्य लागू पदार्थको प्रयोग गर्नेहरुमा क्यान्सर बढी देखिने गरेको छ । त्यसैले यी लागू पदार्थको प्रयोग अथवा सेवन नगरेमा क्यान्सर जस्तो भयावह रोगबाट बच्न सकिन्छ । हाम्रो देशमा ६५ देखि ७५ प्रतिशत मानिसहरु सूर्तीजन्य वस्तुहरुको प्रयोग गर्ने गर्दछन् । त्यसैले पनि हाम्रो मुलुकमा ब्रांेकस र फोक्सोको क्यान्सर हुनेको संख्या बढी पाइएको छ । तराई क्षेत्रमा सूर्ती वा जर्दाको प्रयोग कुन रुपमा हुन्छ त्यसबारेमा भनिरहनु नपर्ला । त्यसैले पनि त्यस क्षेत्रमा मुख र गिजाको क्यान्सरका रोगी बढी देखिएका छन् । सुरुमा सेतो दाग हुन्छ । तर जब त्यसप्रति वास्ता गरिदैन तब त्यसले क्यान्सरको रुप लिन्छ । त्यसकारण सूर्तीजन्य वस्तु त्याग्नुस्, क्यान्सरबाट बााच्नुस्, भन्ने नारालाई हामीले आत्मसात् गर्दै व्यवहारमा नै लागू गर्नुपर्ने अहिलेको आवश्यकता भएको छ ।
क्यान्सरजस्तो भयावह रोगबाट बच्न हामीले स्वास्थ्यप्रति चेनशील भई आफ्नो स्वास्थ्य परीक्षण बारम्बार गराइ रहनुपर्दछ । हाम्रो स्वास्थ्य स्थितिलाई ध्यानमा राखेर अलिकति मात्र पनि दूरदर्शी कदम चाल्न सकेको खण्डमा हामी क्यान्सरलाई पाखा लगाउन सक्छौं । सानै उमेरमा बच्चा पाएमा वा धेरै बच्चा पाएका महिलालाई पाठेघरको क्यान्सरको सम्भावना बढी हुन्छ । त्यस्तै धेरै पुरुषसाग यौन सम्बन्ध राख्ने महिलालाई पाठेघरको क्यान्सर भएको पाइन्छ । त्यसैले यसप्रति सचेत भई धेरै बच्चा नपाउने, कलिलो उमेरमा बच्चा नजन्माउने सोच लिएको खण्डमा यो रोगबाट हामी बच्न सक्छौं । यौन सम्पर्क राख्ने महिलाले सहवासपछि आफ्नो यौन अंगको सरसफाई गर्नु नितान्त जरुर छ । सरसफाइ नगरे इन्फेक्सन भई घाउ हुने सम्भावना बढी रहन्छ र यस्तो घाउ धेरै दिनसम्म रहे यसैले क्यान्सरको रुप धारण गर्न सक्छ ।
त्यसैगरी ३०-३५ वर्ष पुगेकी महिलाले पाठेघरबाट निस्कने पानीको बरोबर जााच गराउनु भविष्यमा देखिने सम्भाव्य खतराबाट जोगिने सर्वोत्तम उपाय हो । प्याप स्मेयर गराउने सुविधा सबै अस्पतालहरुमा भएकाले विकसित मुलुकहरुमा पाठेघरको क्यान्सरका रोगीहरुकेा संख्या एकदमै कम छ । यदि उक्त सुविधा हाम्रा सबै अस्पतालहरुमा पनि भए पाठेघरको क्यान्सरबाट हामीकहाा पनि न्यून गर्न सकिन्छ । ३५ वर्ष पुगेकी महिलाको पाठेघरबाट रक्तश्राव भएमा त्यस्ता रोगीले बराबर जााच गराइरहनुपर्दछ । भोलि जचााउला, पर्सी जचााउला भनेर यसप्रति हेलचेक्र्याइ कदापी गर्नुहुादैन । शरीरमा घाउ खटिरा जसको पनि हुनसक्छ । यस्ता घाउ खटिराको समयमै उपचार गराइहाल्नुपर्छ । उपचार गर्दागर्दै पनि निको नभएमा, उपचार गर्न ढिलो गरेमा खटिरा, घाउ क्यान्सर बन्न सक्छन् । त्यसैले सानातिना खटिरा घाउ भए पनि सानो नसम्झौं । समयमै जााच गराऔं ।
गुदद्धारबाट रक्तश्राव भएमा र कव्जियत भएमा पनि डाक्टरी सल्लाह लिइहाल्नुपर्छ। किनकि यस्तै लक्ष्यणले पनि क्यान्सर रोग हुने संकेत गर्दछ । अनायास शरीरका कुनै भागबाट रक्तश्राव र पीपश्राव भएमा यसतर्फ सचेत भएर जााच गराइहाल्नुपर्दछ।।
खोक्दा कफमा रगत देखापरेमा, रगत बान्ता गरेमा, दिसामा पचेको कालो रगत देखिएमा, पिसाबमा रगत देखिएमा, पुरुषको लिंगमा घाउ देखिएमा र घाउ बढ्दै गएमा त्यस्ता खराबीहरुले विभिन्न किसिमका क्यान्सर हुने सम्भावना अत्यधिक हुनेगर्दछ । त्यसैले क्यान्सर हुन नदिन समयमै सचेत हुनु जरुरी छ। उमेर पुगेका व्यक्तिहरुलाई खान मन नलागेमा, बारम्बार अपच भइरहेमा, आाखा पहेंलो भएमा र नदुख्ने गिर्खा देखापरेमा चिकित्सकसाग उचि तउपचारका लागि सल्लाह लिइहाल्नुपर्दछ । नभए यस्तोमा पैंक्रियाजको क्यान्सर हुने सम्भावना हुन्छ ।
त्यस्तै शरीरको वजन अनायास तर निरन्तर घट्दै गएमा, शरीरको सुन्दरताको प्रतिक कालो कोठी एकाएक बढेमा, फिजिादै गएमा वा घाउ भएमा डाक्टरी सल्लाह लिनु अति आवश्यक हुन्छ ।
रोकथाम
सागपात, फलफूल, दुध, दही खाने । तारेको पालेको वा बासी खानेकुरा नखाने । दैनिक व्यायाम गर्ने । सूर्तिजन्य वस्तु, रक्सी, जााडको सेवन नगर्ने । स्वच्छ वातावरणमा बस्ने । आफ्नो स्वास्थ्यप्रति चेनशील भई समय-समयमा स्वास्थ्य परीक्षण गराउने ।
